UZMAN MÜHENDİSLİK

1. Giriş

Ülkemizde, binaların yeterince sağlam yapılmamasından dolayı büyük bir felakete dönüşen 1999 depremi, bazı olumlu gelişmelerin de başlamasına yol açmıştır. Bunlardan bir tanesi, uz­man mühendislik konusunda, bir ka­nun hükmünde kararname çıkartıla­rak Türkiye'ye uzman mühendis sis­teminin getirilmesidir. Çok verimli sonuçlar doğurması beklenen bu ka­rarnamenin çıkartılması kanaatimiz­ce aceleye getirilmiştir. Sistemde bazı önemli yanlış ve sakıncalar bulun­maktadır. Çıkartılan bu kararname ile Türkiye'de mühendislik hizmetle­rinin kalitesinin yükseltileceği, hiz­metlerin iyileşeceği, teknolojik geliş­melerin ülkeye hızla kazandırılacağı hususlarında çok ciddi endişelerimiz vardır. Öte yandan uzman mühendis­lik kavramı Türkiye'de çok yeni oldu­ğu için ülkemizde tam bilinmemekte­dir. Hatta mühendislerce de bu kav­ram tam anlaşılamamıştır. Bunun için bu yazıda uzman mühendis kavramı kısaca açıklandıktan sonra, Türki­ye'de kurulmak istenen sistem yaban­cı ülkelerden birininki ile karşılaştırı­lacaktır. Bu konuda ülkemizde yapı­lan düzenlemelerde görülen sakınca­ların giderilmesi için bazı önerilerde bulunulacaktır.

2. UZMAN MÜHENDİSLİK SİSTEMİ

2.1 Uzman Mühendis Kavramı

Uzman mühendis veya uzman mimar, istenen eğitimi tamamlamış, yeterli meslek deneyimi kazanmış, kanun ve yönetmeliklerin ön gördüğü bütün sı­navları başarmış olan ve doğrudan halka hizmet sunmasına izin verilen mühendis veya mimar olarak tanım­lanabilir. Başka bir ifade ile uzman mühendis, kanunla mühendislik yet­kisi verilen mühendis demektir.

Hukuk sistemimizde geçen uzman mühendis veya uzman mimar kavra­mı yerine, bu yazıda kısaca uzman mühendis terimi kullanılacaktır.

2.2 Uzman Mühendislik Sisteminin Hedefi

Uzman mühendislik sistemini getir­menin hedefi, tıpta ve hukukta oldu­ğu gibi, mühendislikte de, halkın sağ­lığı, güvenliği ve refahının korunma­sıdır. Bu sistemle, uzman mühendis­ler, meslek ahlakı açısından olduğu kadar, hukuk yönünden de, meslek­leri ile ilgili çalışmalarda sorumlu­luk almaktadırlar.

2.3 Niçin Meslek Deneyimi istenmektedir?

Yeni mezun bir mühendis, bir işte çalışırken, teknik ve hukuki yetki ve sorumluluklarını tam anlama­dan, hesaplarında, metotlarında, malzeme ve yer seçimlerinde veya işlemlerinde bazı hatalar yaparak kendisini zor duruma sokabilmek­tedir. Bu hatalar dolayısıyla ekono­mik zararlara, hatta can ve mal kay­bına yol açabilir. Bu bakımdan mü­hendisin belli bir süre meslek dene­yimi kazandıktan sonra mesleğinde tam yetkili olması istenmektedir.

2.4 Uzmanlık Sınavları Yapılmasındaki Amaç Nedir?

Uzmanlık belgesi almak için mü­hendislerin girdiği sınavlarda sade­ce teknik bilgiler sorulmaz. Teknik bilgiler yanında, şartnameler, meslek sorumlulu­ğu, iş kanunları ve mühendislik uy­gulamaları da sınavların kapsamın­dadır. Bu sınavlarla sorumluluk al­mak isteyen mühendislerin, mezun oldukları üniversitelere, temel for­masyonlarına, eğitim seviyelerine bakılmaksızın, aynı standart bilgi ve deneyim seviyesine getirilmeleri amaçlanmaktadır.

3. DİĞER DEVLETLERDE UZMAN MÜHENDİSLİK

Teknolojide dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olan Amerika Bir­leşik Devletlerinde (ABD), 1930'lu yıllardan beri uzman mühendislik (Professional Engineering) sistemi uygulanmaktadır. Uzun yıllar bu si­temi uygulayan o ülkenin bugün bu konuda ulaştığı seviyeyi ve de­neyimlerini incelemek ve onlardan faydalanmak aklın gereğidir. Geti­rilmek istenen sistemle karşılaştır­mak üzere, ABD'deki sistem aşağıda özetlenmiş tir.

3.1 Uzman Mühendis Olabilmek için Aranan Şartlar Nelerdir?

Eyaletler arasında bazı küçük fark­lar bulunmakla birlikte, ABD gene­linde, uzman mühendis belgesi ala­bilmek için aşağıdaki şartlar aranır.

1- En az dört yıllık ilgili mühendis­lik bölümünden mezun olmak,

2- En az dört yıllık meslek deneyimi kazanmak,

3- 8 saat süren Mühendisliğin Te­melleri (Fundamentals of Engine­ering) adlı yazılı sınavında başarı­lı olmak,

4- 8 saat süren Mühendislik ilke ve Uygulamaları (Principles and Practice of Engineering) adlı yazı­lı sınavında başarılı olmak.

Mühendisliğin Temelleri sınavına üniversiteden mezun olmadan bir­kaç ay öncesinden başlayarak her hangi bir zamanda girilebilir. Mü­hendislik ilke ve Uygulamaları sına­vına ise mühendisler, ancak 4 yıllık meslek deneyimi kazandıktan sonra girebilirler.

Mühendislik ilke ve Uygulamaları sınavı, kimya, inşaat, elektrik, çev­re, makine, yapı, ziraat, kontrol sis­temleri, yangından korunma, en­düstri, üretim, metalürji, maden, nükleer ve petrol mühendisliklerin­de yapılmaktadır. Ayrıca her mü­hendislik bölümünün bazı uzman­lık dalları bulunmaktadır. Örnek olarak inşaat mühendisliğinde çev­re, geoteknik, yapı, ulaştırma ve su kaynakları şeklinde 5 uzmanlık dalı bulunmaktadır.

3.2 Uzman Mühendislik Sınavını Kim Yapar ve Belgeyi Kim Verir?

ABD'de uzman mühendislik sınav­larını, Mühendislik ve Ölçme için Ulusal Sınavcılar Komisyonu (National Council of Examiners for Engineering and Surveying) adlı ba­ğımsız bir devlet kuruluşu yapmak­ta ve uzmanlık belgesini de bu ku­ruluş vermektedir.

3.3 Uzmanlık Sınavlarına Nasıl Hazırlanılır?

ABD' de, adaylar uzmanlık sınavla­rına kendi kendilerine hazırlandık­ları gibi aşağıda belirtilen çeşitli kuruluşlarca açılmakta olan hazır­lık kurslarına da katılabilmektedir­ler.

1- Pek çok özel firma, mühendislik konularında kurslar açmaktadır.

2- Uzman Mühendisler Odasının mahalli şubelerinde yılda bir de­fa kurslar açılmaktadır.

3- Bazı üniversiteler konu ile ilgili kurslar açmaktadır.

4- Ulusal Uzman Mühendisler Birli­ği (National Society of Professi­onal Engineers) Mühendisliğin Temelleri kursu açmaktadır.

4. TÜRKİYE'DE UZMAN MÜHENDİSLİK

Türkiye'de ilk defa 10 Nisan 2000 Gün ve 24016 Sayılı Resmi Gaze­te ‘de yayınlanan Yapı Denetimi Hakkında 595 Sayılı Kanun Hük­münde Kararname ile uzman mü­hendislik kavramı, Türk hukuk sis­temine girmiştir. Daha sonra yayın­lanan 26.05.2000 Gün ve 24060 Sa­yılı Resmi Gazete ‘de yayınlanan Ya­pı Denetimi Uygulama Yönetmeli­ği'nde bu kavram yeniden yer al­mıştır.

Bununla birlikte, uzman mühendis­lik, esas olarak 28 Haziran 2000 Gün ve 24093 Mükerrer Sayılı Res­mi Gazete' de yayınlanan 601 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile düzenlenmiştir. Bu kararnamenin bazı maddeleri aşağıda irdelenecek­tir.

4.1 Uzman Mühendis Sınavlarını Kim Yapar, Belgeyi Kim Verir?

601 Sayılı Kararnamenin 2. Mad­desinin ikinci ve Üçüncü Paragraf­ları aynen şöyledir:

“Ek Madde 5- Mühendis ve mimar­lara, meslek alanlarına giren konu­larda hizmet kalitesini yükseltmek amacıyla belli bir deneyim ve mes­lek içi eğitimden sonra ilgili meslek odalarınca uzman mühendis veya uzman mimar belgesi verilir.

Ek Madde 6- Uzman mühendis ve uzman mimar belgesi almak iste­yenler, ilgili meslek odasınca tespit edilen ve Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği'nin onayladığı uz­manlık alanları ile ilgili konularda sınava tabi tutulurlar. Bu sınav ilgili meslek odası tarafından yazılı ola­rak yapılır.”

Yukarıya çıkarılan metinden anlaşı­lacağı üzere, Türkiye'de uzman mü­hendis sınavını, ilgili meslek odala­rı yapacak ve uzmanlık belgelerini de bu meslek odaları verecektir.

4.2 Uzman Mühendis Olabilmek İçin Aranan Şartlar Nelerdir?

601 Sayılı Kanun Hükmündeki Ka­rarnamenin 2. Maddesinin Yedinci Paragrafında, uzman mühendis ola­bilmek için aranan şartlar şöyledir.

“ Ek Madde 7- Uzman mühendis veya uzman mimar olabilmek için aşağıdaki şartlar aranır.

a) Türk Mühendis ve Mimar Odala­rı Birliğinin ilgili meslek odasına üye olmak,

b) Yüz kızartıcı bir suçtan hüküm giymemiş olmak,

c) İlgili meslek alanlarında, uzman mühendisler veya uzman mimar­lar denetiminde en az 5 yıl mes­lek deneyimi edinmek ve bunu belgelemek,

d) İlgili meslek odalarınca düzenle­nen belge edinmeye yönelik meslek içi eğitim programlarına katılmış olmak,

e) Uzman mühendis ve uzman mi­mar sınavında başarılı olmak.”

Yukarıdaki şartlardan anlaşılacağı gibi, Türkiye'de uzman mühendis olabilmek için, meslek odasına üye olmak, adi bir suçtan hüküm giy­memiş olmak, uzman mühendisler denetiminde en az 5 yıl meslek de­neyimi edinmek ve bunu belgele­mek, ilgili meslek odalarınca dü­zenlenen belge edinmeye yönelik meslek içi kurslara katılmak ve uz­man mühendis sınavında başarılı olmak gerekmektir.

4.3 Yasadan Önce Mezun Olan Mühendislerin Durumu

Bu uzman mühendislik yasası yü­rürlüğe girmeden önce, ilgili mü­hendislik bölümünden diploma alan mühendisler diploma ile birlik­te mühendislik yetkisi de almakta ve kullanmaktaydılar. Oysa, bu ya­sanın yürürlüğe girmesinden sonra mühendislik diploması alanlar ayrı­ca uzman mühendis belgesi alırlar­sa, mühendislik yetki ve imtiyazını kullanabileceklerdir.

İlgili Kararnamenin 3. Maddesi aşa­ğıya çıkarılmıştır.

“Madde 3-6235 Sayılı Kanuna aşa­ğıdaki geçici maddeler eklenmiştir.

Geçici Madde 6- Bu kanun Hük­münde Kararnamenin yürürlüğe girdiği tarihte en az 5 yıllık deneyi­mi bulunan mühendis veya mimar­lar için 2 yıl süreyle müracaatları halinde ek 7 nci maddenin birinci fıkrasının (c) bendindeki koşul aranmaz.

Bu Kanun Hükmünde Kararname­nin yürürlüğe girdiği tarihte 12 yıl ve daha fazla mesleki deneyimi bu­lunan başvuru sahiplerine, 7. Mad­denin a) ve b) bentlerinde aranan şartları sağladıkları takdirde, ilgili meslek odasınca eğitim programına ve sınava tabi tutulmadan uzmanlık alanları dikkate alınarak uzmanlık belgesi verilir."

Yukarıda yazılanlardan görüldüğü gibi, yasa yürürlüğe girmeden önce mezun olan mühendislerin yetki kullanma hakları korunmamıştır.

5. SAKINCALAR VE DÜZELTİLMELERİ İÇİN ÖNERİLER

601 Sayılı Kanun Hükmündeki Ka­rarnamede görülen sakıncalar ve bunların düzeltilmesi için gerekli tavsiyeler aşağıda özetlenmiştir.

5.1 Sınavların Meslek Odalarınca Yapılması

Uzman mühendislik sınavının ilgili meslek odasınca yapılması sakınca­lıdır. Üyelerinin oyları ile oluşan oda yönetimleri, üyelerinin uzman mü­hendis olmasına karar vermemelidir. Bu sınavların ilgili meslek odaların­ca yapılmasında, oy kaygısı, politik görüş veya başka ayrımcılıklar etkili olmaz mı? Ayrıca meslek odalarının yetişmiş kadroları ve fiziksel mekânları ve diğer alt yapı sistemleri bu sı­navları yapmaya yeterli midir? Sınavları, meslek odaları yerine tek merkezli bağımsız bir kurumun yapması doğru olan yoldur. Bu gö­rev için ÖSYM düşünülebilir. Böyle bir kuruma mali destek kolaylıkla sağlanabilir. Şu anda, meslek odala­rı, 12 yıl ve daha fazla mühendislik yapmış olanlara ilgili kararname ge­reğince, uzman mühendis belgesi verirken her üyeden 100 milyon TL harç almaktadır. Böyle bir sınav merkezinin mali kaynağı, adaylar­dan alınacak harçlar olabilir.

5.2 Meslek Odalarınca Belge Vermeye Yönelik Kurs Düzenlenmesi

Sınavlara hazırlık için meslek odala­rınca açılacak kurslara katılmayı belge alma şartı yapmak sakıncalı­dır. Kursa katılmayı şart koşmak, hele yalnız meslek odalarının kurs­larına katılmayı şart koşmak son de­rece sakıncalıdır. Çünkü aynı kuru­luş hem kurs açmakta hem de sınavı yapmaktadır. Bu durum ayrıca, hak­sız rekabete sebep olmaktadır. Bun­lardan başka, meslek odalarının bu kurslarda adayları yetiştirmek için uzmanlıklarda ve bilimsel nitelikler­de yeterli elemanları var mıdır? Adaylar kendi kendilerine kurslara hazırlanabilmeli veya yeterince uz­man elemanı bulunan üniversite gi­bi bir kuruluşun açacağı kurslara katılabilmelidirler.

5.3 Uzman Mühendisler Denetiminde En az 5 Yıl Çalışma Şartı

Meslek deneyimi için mutlaka uz­man mühendisler denetiminde ça­lışma şartı, aynı meslekteki insanla­rın birbirlerine tahakküm etmeleri­ne ve adayların ücret ve iş bakımın­dan istismar edilmelerine yol açabi­lir. Bu bakımlardan sakıncalıdır.

Bunun için adaylarda, uzman mü­hendisler denetiminde meslek de­neyimi aramak yerine, meslek dene­yimi aramak ve bunu belgelemek yeterli olmalıdır.

5.4 İlgili Mühendis Odasına Üye Olma Şartı

Türkiye'de, kamu kuruluşlarında çalışanların dışında kalan mühen­dislerin meslek odalarına kayıt yap­tırmaları kanun gereğidir. Ayrıca uzman mühendis belgesi için böyle bir şart gereksizdir. Bu arada, ya­bancı bir ülkeden uzmanlık belgesi almış yabancı uyruklu bir mühen­dis, Türkiye'de ilgili meslek odasına kayıtlı olmadığı için burada 1Iiühen­dislik yapamayacak mıdır?

5.5 Uzman Mühendislik için Tek Sınav Öngörülmesi

Uzman mühendislik için tek sınav yerine, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, ayrı türde iki sınav yapılması daha doğru bir yol olacaktır.

5.6 Mezun Durumda Olanlar İçin

Bu yasa çıkmadan önce mezun olan mühendisler mühendislik diploma­sı ile mühendislik yetkisi kullan­maktaydılar. Yeni yasa bu yetkiyi geçersiz sayılmıştır. 5 yıl ve 12 yıl meslek deneyimi kazananlara bazı imtiyazlar tanınmış, ancak daha az deneyimi olanlar mahrum bırakıl­mıştır. Böylece pek çok mühendis­sin kazanılmış hakları yok edilmiş­tir. Bu sakıncanın ortadan kaldırıl­ması gerekir.

Türkiye'de her yıl yaklaşık 17.000 mühendis mezun olmaktadır. Şu an­da mezun olanların toplamı 300.000 den fazladır. Yasanın yürürlüğe gir­diği tarihte mühendis olanların yet­ki haklarının korunması için, yasa, yürürlük tarihinden sonra mezun olanlara uygulanmalıdır.

5.7 Uzmanlık Belgesi Verilenlerin Durumu

Ekim 2000 sonuna göre, henüz ilgi­li yönetmelik çıkartılmadan ve do­layısıyla uzmanlık alanları belli ol­madan 2000 den fazla mühendise uzman mühendislik belgesi veril­miştir. Hangi konuda uzman oldu­ğuna bakılmaksızın çok genel an­lamda uzmanlık belgesi verilmesi bu işin ciddi ele alınmadığını gös­termektedir. Siz hiç uzmanlığı belli olmayan veya uzman olmayan, ama belge almış olan mütehassıs bir he­kim duydunuz mu? Olacak iş değil. Yapı Denetimi hususu tamamıyla ‘uzman mühendisliğe' dayandırıldı­ğına göre uzman mühendislik çok ciddi bir tarzda ele alınmalıdır.

6. SONUÇ

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşıla­cağı üzere, ülkemizde çok önemli gelişmeler sağlaması beklenen ve yüz binlerce mühendis ve halkımızı ilgilendiren uzman mühendislik sis­temi, ilgili kişi ve kuruluşlarca yete­rince görüşülmeden ve ilgili birim­lerce tartışılmadan Bakanlar Kuru­lunca, acele bir kararname çıkartıla­rak adeta geçiştirilmiştir.

Her ne kadar çıkartılan Kanun Hük­münde kararname bazılarınca yapıl­mış faydalı bir iş olarak görülmekte ise de, biz bu görüşe katılmamakta­yız. Çünkü tıpkı binalarda olduğu gibi, yanlış temeller üzerine kuru­lan kurumların sonradan düzeltil­mesi çok zor veya hemen hemen imkânsızdır.

Her ne kadar 601 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin geçerlili­ği tartışmalı ise de, uygulanması ül­kemiz için son derece sakıncalı olan bu kanun hükmünde kararname, kanun haline dönüştürülmelidir. Kanun haline dönüştürülürken, il­gili ve bilgili kişi ve kuruluşlardan görüş alınarak kararnamedeki yan­lış ve sakıncalar ortadan kaldırılma­lıdır. Ayrıca Bayındırlık ve İskân Ba­kanlığı tarafından hazırlanacak olan 601 Sayılı Kararnamenin yürütül­mesindeki şartları düzenleyecek "yönetmelik" bu düşünceler doğ­rultusunda çıkarılmalıdır.

Mimar ve Mühendis,  Mimar ve Mühendis Grubu Yayın organı, Mayıs 2001, sayı: 30)